Op 4 september 1970 werd Salvador Allende verkozen tot President van Chili. In zijn eerste speech had hij het over de ‘nieuwe weg’ die het land kon inslaan. We weten wat er drie jaar later is gebeurd, de weg werd opgebroken.
Op 4 september 2022 kan Chili opnieuw een nieuwe weg inslaan, met vervanging van de oude grondwet, opgesteld onder het dictatoriale regime van Augusto Pinochet, door een nieuwe progressieve grondwet met waarborgen voor democratie en politieke, economische, sociale en culturele rechten.
De kans dat dit gebeurt is echter klein. Alle peilingen geven aan dat de nieuwe grondwet niet zal worden goedgekeurd.
Bekeken vanuit Europa is het bijna niet te geloven. En toch! Waarom kan het progressieve elan van de sociale bewegingen van 2019 en van de nieuwe linkse President niet voortleven? Meer dan pogen enkele elementen van verklaring te geven, is helaas niet mogelijk. Er zal veel meer onderzoek nodig zijn om dit politiek en maatschappelijk gegeven te doorgronden.
Wat vooraf ging
Toen in 2019 de tarieven voor de metro in Santiago met 30 pesos verhoogden, sloegen bij zeer veel mensen de stoppen door. Geen dertig peso, wel dertig jaar, zo werd gesteld. Dertig jaar van neoliberaal besparingsbeleid, privatisering van alles waarmee winst kon worden gemaakt, onderwijs, gezondheidszorg, pensioenen, lage lonen. De studenten organiseerden zich voorbeeldig, het werd duidelijk dat verandering niet langer kon uitblijven. President Piñera beloofde een wijziging van de grondwet. In oktober 2020 beslisten de kiezers dat ze inderdaad een nieuwe grondwet wilden en dat daarvoor een grondwetgevende conventie moest worden verkozen. Toch zijn velen ervan overtuigd dat het minder een overwinning van de sociale bewegingen was, dan wel een middeltje om het vel van Piñera te redden.
De grondwetgevende Conventie werd in mei 2021 verkozen, met een groot aantal ‘onafhankelijken’ in een Raad van 154 leden en met de hoop dat dit tot een linkse meerderheid kon leiden.
Ondertussen werd in maart 2022 een nieuwe linkse President verkozen, Gabriel Boric. In zijn inaugurale rede verwees hij, zonder hem te noemen, naar Allende en ‘de grote lanen’ die nu konden opengaan.
Op 4 juli was het werk van de grondwetgevende vergadering af. Alle bepalingen werden met een tweederde meerderheid goedgekeurd en dat is het resultaat dat nu aan de bevolking wordt voorgelegd.
Aangezien de participatiegraad bij verkiezingen traditioneel zeer laag ligt, is de stemming nu verplicht. De nieuwe grondwet moet een absolute meerderheid halen.
Hoe progressief is Chili?
De makkelijkste verklaring voor het beperkte enthousiasme bij de bevolking ligt bij de rechtse propaganda en het fake news dat werd verspreid. Er werden ronduit flagrante leugens verteld over abortus die tot net voor de geboorte zou worden toegelaten, over de afschaffing van privé-eigendom, het verbod op beleving van religie, over het feit dat Chili de weg van Venezuela zou opgaan … De grootste feitelijke bezwaren van de rechterzijde gaan over het feminisme en de plurinationaliteit.
Dat die leugens zo makkelijk worden geloofd heeft te maken met de lengte van de grondwet: niet minder dan 388 artikelen! Hoewel er erg veel informatie wordt verstrekt door de overheid, is het aantal lezers van de grondwet zelf uiteraard beperkt.
Ten tweede is er de populariteit van de regering. De score van de President is na de verkiezingen zeer snel gaan dalen, de hervormingen komen te traag op gang, zo vindt men, de financiële markten krijgen té veel garanties en in tegenstelling tot de beloften is het leger terug gekeerd naar het Zuiden waar de Mapuche inheemsen permanent in opstand zijn.
Ten derde mag niet vergeten worden dat de jonge President Boric weliswaar met 55,87 % werd verkozen, maar dit hoge cijfer meer heeft te maken met de afkeer van een kandidaat wiens bewondering voor Pinochet net iets te groot was, dan wel met een linkse overtuiging. Men mag niet vergeten dat de grondwet die door het Pinochet regime werd opgesteld in 1980 door 67 % van de bevolking werd goedgekeurd, en dat bij de volksraadpleging over het aanblijven van Pinochet in 1988 niet minder dan 44 % voor stemde! Kortom, men wil in Chili geenszins een terugkeer van een dictatuur, maar de liefde voor links is er zeer flauwtjes.
Tenslotte is het onderhuidse racisme jegens de inheemse bevolking niet te onderschatten. Deze bevolkingsgroep krijgt in de nieuwe grondwet uitgebreide rechten, zoals het instellen van een eigen gerechtelijk systeem.
De nieuwe Grondwet
Wie de nieuwe grondwet leest, begrijpt makkelijk waarom de progressieve Chileen juicht en de gemiddelde Chileen de wenkbrauwen fronst.
Chili wordt een sociale en democratische rechtsstaat, plurinationaal, intercultureel, regionaal en ecologisch. Het wordt een solidaire Republiek met inclusieve en egalitaire democratie, met intrinsieke en onvervreemdbare waardigheid, vrijheid, substantiële gelijkheid en met een onlosmakelijke band met de natuur. Artikel 1 bepaalt verder dat de Staat de individuele en collectieve rechten moet beschermen en de voorwaarden moet creëren voor de goederen en diensten die de verwezenlijking van de rechten mogelijk maken.
De soevereiniteit ligt bij het volk dat bestaat uit verschillende naties. Er zijn een tiental volkeren met individuele en collectieve zelfbeschikking. Chili wordt een seculiere Staat met godsdienstvrijheid.
De grondwet bepaalt de sexuele en reproductieve rechten en garandeert een recht op abortus.
De ‘buen vivir’ staat ingeschreven in artikel 8 om te zorgen voor een harmonieus evenwicht tussen volk, natuur en maatschappij.
De natuur krijgt rechten die de Staat zal moeten beschermen en garanderen.
Er is een recht op sociale bescherming met universalisme, solidariteit, integraliteit, eenheid, gelijkheid, toereikendheid, participatie, duurzaamheid en kansen. De vakbondsrechten worden gegarandeerd, met collectieve onderhandelingen en stakingsrecht.
Ook het recht op een waardige dood staat ingeschreven, zowel als het recht op een gezond leefmilieu en zuivere lucht.
Voor de natuurlijke hulpbronnen wordt over commons gesproken, met inbegrip van de ondergrond en het onvervreemdbare water.
De Centrale Bank moet niet enkel zorgen voor financiële stabiliteit en stabiele wisselkoersen, maar ook voor werkgelegenheid, het leefmilieu en het natuurlijk erfgoed. Ze moet rekening houden met het economisch beleid van de regering.
Er zijn ook bepalingen die de Chileense goegemeente en zelfs enkel progressieven zullen doen aarzelen.
In artikel 67 bijvoorbeeld erkent de Staat spiritualiteit als een essentieel element van menselijke wezens.
Artikel 30 spreekt over vrouwen en zwangere mensen die borstvoeding mogen geven. Artikel 61 heeft het over vrouwen en personen die kinderen kunnen dragen.
Bepalingen over natuurlijke geneeskunde voor inheemsen, over autonome communes, gerechtelijke systemeN, de brandweer, voorwaarden voor sexuele opvoeding … telkens opnieuw vraag je je onvermijdelijk af of dit thuis hoort in een grondwet.
En dan?
Welke bezwaren of twijfels men ook kan hebben over deze nieuwe grondwet, het lijdt geen twijfel dat het een enorme vooruitgang zou betekenen voor Chili. Hij betekent een kans op meer democratie, meer mensenrechten, meer gelijkheid, een ernstig fiscaal, sociaal en milieubeleid. Voor een land waar de 1 % rijksten 49,6 % van de vermogens en 33 % van de inkomens binnen haalt scheelt het een slok op een borrel. De fiscale druk bedraagt nauwelijks 21 %, tegenover een OESO-gemiddelde – waar Chili lid van is – van 34 %. Helaas zeggen de peilingen dat nauwelijks 35 % van de bevolking zijn jawoord zal geven.
President Boric heeft zijn plan B wel klaar liggen. De vraag naar een nieuwe grondwet werd door een ruime meerderheid van 78 % goedgekeurd, en dat proces kan doorgaan. Het Parlement, zo wordt gehoopt, kan de nodige aanpassingen doorvoeren. Er wordt nu al onderhandeld over hoe dat moet aangepakt worden en er is een eerste akkoord om geen twee derde meerderheid te eisen als het Parlement tot een akkoord komt.
Het wordt afwachten, met een beetje hoop en een beetje bitterheid om deze verkeken kans. Bij zijn ambtsaanvaarding zei Boric dat hij een land wilde ‘dat ons beschermt en voor ons zorgt’. We zijn er nog niet.